Πώς συμβαίνουν οι επαναστάσεις: Το κοινό πλαίσιο από το Ιράν έως την Αίγυπτο.

Από τον Μαρκ Άλμοντ ιστορικό στην Οξφόρδη και επισκέπτη καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Μπιλκέντ της Άγκυρας.


Ο Τρότσκι κάποτε παρατήρησε πως εάν η φτώχεια ήταν η αιτία των επαναστάσεων, τότε θα είχαμε επαναστάσεις συνεχώς, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο είναι φτωχοί. Εκείνο που χρειάζεται να μετατρέψεις ένα μπουλούκι από ένα εκατομμύριο ανθρώπους σε ένα πλήθος που διαδηλώνει στους δρόμους είναι μία σπίθα για να τους ξεσηκώσει.


Ο βίαιος θάνατος είναι ένας κοινός καταλύτης που οδηγεί στη ριζοσπαστικοποίηση μίας επανάστασης, όπως θα παρατηρήσει κανείς τα τελευταία τριάντα χρόνια. Η σπίθα που προκαλούσε την επανάσταση ήταν πολλές τρομερή. Αυτό συνέβη στο Ιράν όπου ο θάνατος 400 ανθρώπων σε πυρκαγιά που ξέσπασε σε κινηματογράφο, οδήγησε στη γενική εξέγερση κατά της μυστικής αστυνομίας και εν τέλει κατά του ιδίου του Σάχη.

Στην Τυνησία χρειάστηκε να αυτοπυρποληθεί ένας άνθρωπος και να οδηγήσει στην ανατροπή του προέδρου Μπεν Αλί. Ένας απελπισμένος μικροπωλητής, ο Μοχάμεντ Μπουαζίζι αυτοπυρπολήθηκε τον Δεκέμβριο του 2010 μπροστά από ένα κυβερνητικό κτίριο και έγινε αμέσως ήρωας για όλους τους Τυνήσιους.

Από την άλλη πλευρά στην Τσεχία, οι φήμες για τη χρήση βία, όπως ότι η μυστική αστυνομία της χώρας ξυλοκόπησε μέχρι θανάτου δύο φοιτητές στην Πράγα το Νοέμβριο του 1989, μπορεί να ξεσηκώσει την κοινή γνώμη, που ήδη έχει απογοητευθεί και απομυθοποιήσει το πολιτικό σύστημα στο οποίο ζει. Ένα άλλο αντίστοιχο παράδειγμα υπάρχει και στην πρώην Γιουγκοσλαβία, όπου υπήρχαν αναφορές ότι ο τότε πρόεδρος Σλ. Μιλόσεβιτς «εξαφάνισε» τον προκάτοχό του, Ίβαν Στάμπολιτς λίγες εβδομάδες πριν από τις προεδρικές εκλογές.

Η περίπτωση της Κίνας

Ένας μη βίαιος θάνατος έπαιξε βασικό ρόλο στν επανάσταση των φοιτητών στην Κίνα τον Απρίλιο του 1989. Οι φοιτητές χρησιμοποίησαν το επίσημο πένθος για το θάνατο του πρώην κομμουνιστή ηγέτη, Χου Γιαομπάνγκ, προκειμένου να καταλάβουν την πλατεία Τιενανμέν και δια διαδηλώσουν κατά της διαφθοράς και της δικτατορίας του Κόμματος.

Παρότι όμως οι Κινέζοι έπαιξαν πολύ καλά το στοιχείο της κατάληψης μίας συμβολικής για πρωτεύουσα πλατείας, είναι και το παράδειγμα της αποτυχίας της «λαϊκής δύναμης».

Αντίθετα από άλλους υπερήλικες δικτάτορες, ο Ντενκ Ζιαο Πινγκ έδειξε δυναμισμό και απέδειξε ότι είναι ικανός χτυπώντας τους διαδηλωτές και διαλύοντας την κινητοποίησή τους. Το καθεστώς του έβγαλε ένα δισεκατομμύριο Κινέζους αγρότες από τη φτώχεια. Ήταν οι στρατιώτες του, που κατέβηκαν στην πλατεία Τιενανμέν και άρχισαν να πυροβολούν κατά του συγκεντρωμένου πλήθους, διαδηλωτών και φοιτητών.

Λίγο πιο κάτω στην Ινδονησία, το καθεστώς του Σουχάρτο ανατράπηκε καθώς προσπάθησε να πνίξει στο αίμα τις διαδηλώσεις κατά «της επανεκλογής» του τον Μάρτιο του 1998. Τέσσερις φοιτητές σκοτώθηκε τον Μάιο, που είχε ως αποτέλεσμα να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερες διαδηλώσεις και περισσότερη βία, όπου σκοτώθηκαν πάνω από 1.000 άνθρωποι.

Τριάντα χρόνια νωρίτερα, ο Σουχάρτο μπορούσε να σκοτώνει χιλιάδες ανθρώπους, χωρίς κανένας να διαμαρτυρηθεί. Ωστόσο η διαφθορά και η οικονομική κρίση στην Ασία εκμηδένισε την όποια υποστήριξη στο καθεστώς Σουχάρτο. Μετά από 32 χρόνια στην εξουσία, η οικογένεια και οι φίλοι της είχαν γίνει υπερβολικά πλούσιοι, την ίδια ώρα που πολλοί υποστηρικτές γίνονταν όλο και πιο φτωχοί, όπως ακριβώς και οι υπόλοιποι συμπολίτες τους.

Ένα καθεστώς καταρρέει όταν η βάση του στρέφεται εναντίον του. Όσο διάστημα η αστυνομία, ο στρατός και οι ανώτεροι αξιωματούχοι θεωρούν ότι έχουν να χάσουν πολλά περισσότερα σε μία επανάσταση, απ’ ότι αν υποστηρίζουν το καθεστώς, τότε ακόμη και οι μαζικές διαδηλώσεις των πολιτών δεν θα έχουν κάποιο αποτέλεσμα και τελικά θα ηττηθούν. Ακριβώς όπως συνέβη και στην πλατεία Τιενανμέν.

Όταν όμως η βάση του καθεστώτος και οι διαδηλωτές αμφισβητήσουν την ηγεσία, τότε η κατάσταση αλλάζει ραγδαία. Ο πρόεδρος της Τυνησίας αποφάσισε να εγκαταλείψει όταν οι στρατηγοί του είπαν ότι δεν πρόκειται να πυροβολήσουν κατά του πλήθους. Μάλιστα, σε μία πιο ειρωνική υπόθεση, ο Τσαουσέσκου στη Ρουμανία, είδε τον ίδιο στρατηγό στον οποίο βασιζόταν για να καταστείλει τη λαϊκή εξέγερση, να γίνεται ο βασικός δικαστής στη δίκη του την ημέρα των Χριστουγέννων του 1989.

Υπάρχει επίσης και το παράδειγμα της εξωτερικής πίεσης για την ολοκλήρωση στην αλλαγή ενός καθεστώτος. Το 1989 ο Σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αρνήθηκε να στείλει τον Κόκκινο Σρατό για να καταστείλει τις λαϊκές εξεγέρσεις στα κομμουνιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης.

Σκλήρωση

Η μακροβιότητα ενός καθεστώτος και ειδικά η μεγάλη ηλικία ενός ηγέτη μπορεί να παίξουν καθοριστικό ρόλο σε μία εξέγερση, καθώς μειώνονται τα αντανακλαστικά τους και δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στην ταχύτητα που εξελίσσονται τα γεγονότα.

Μια επανάσταση πραγματοποιείται 24ώρες το 24ωρο και απαιτεί και από τις δύο πλευρές γερά νεύρα και εγρήγορση, κάτι που συνήθως οι γηραιοί ηγέτες δεν έχουν.

Από τον καρκινοπαθή Σάχη, έως τον προβληματικό Χόνεκερ της Ανατολικής Γερμανίας και τον Σουχάρτο της Ινδονησίας, τα καθεστώτα είχαν μπει σε μία κατάσταση «σκλήρωσης», μην επιτρέποντας την πολιτική ευελιξία. Όπως μας θύμισε και η περίπτωση της Αιγύπτου: Τις επαναστάσεις τις κάνουν οι νέοι.

Η αξιοπρεπής αποχώρηση είναι πολύ σπάνια σε μία επανάσταση. Ωστόσο, η πρόταση για μία εξασφαλισμένη αποχώρηση και συνταξιοδότηση μπορεί να επιταχύνει και να εξομαλύνει μία αλλαγή. Μία τέτοια περίπτωση ήταν και ο Σεβαρντνάτσε στη Γεωργία, τον οποίο πολλοί αποκαλούσαν «Τσαουσέκου». Ο πρώην Σοβιετικός πολιτικός και μετέπειτα ηγέτης της Γεωργίας, αποσύρθηκε από τη πολιτική και του επέτρεψαν να μείνει στη βίλα του, όπου και τον άφησαν ανενόχλητο. Στην Ινδονησία, οι στρατηγοί διαβεβαίωσαν τον Σουχάρτο ότι θα συνταξιοδοτηθεί και τον άφησαν να πεθάνει ειρηνικά μία δεκαετία αργότερα. Μόνο ο γιος του ο «Τόμι» φυλακίσθηκε.

Πολύ συχνά όμως οι νεαροί επαναστάτες ζητούν την τιμωρία των έκπτωτων ηγετών, το ίδιο και οι διάδοχοί τους. Κάτι τέτοιο όμως χρησιμοποιείται πολλές φορές για να αποσπάσουν την προσοχή του κοινού από τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, τα οποία δεν φαίνονται ακόμη κατά την αλλαγή του καθεστώτος.

1979

Ιράν: 448 ημέρες, 3.000 νεκροί. Στόχος: η ανατροπή του Σάχη. Οι δημοκρατικοί ξεκίνησαν την επανάσταση, όμως οι ισλαμιστές πήραν την εξουσία. Επιτυχής η εξέγερση.

1989

Κίνα – Τιενανμέν: 51 ημέρες, περίπου 3.000 νεκροί. Στόχος: Η καθιέρωση δημοκρατίας, η κατάργηση του μονοκομματικού καθεστώτος και ο τερματισμός της διαφθοράς. Αποτυχία της εξέγερσης.

1998

Ινδονησία: 10 ημέρες, περίπου 1.000 νεκροί. Στόχος: Η ανατροπή του αυταρχικού καθεστώτος Σουχάρτο. Επιτυχής εξέγερση.

2004

Ουκρανία: 37 ημέρες, κανένας νεκρός. Στόχος: Η ακύρωση των τελευταίων εκλογών, η διεξαγωγή νέων εκλογών και ο τερματισμός της διαφθοράς και της λογοκρισίας. Επιτυχής κατάληξη.

2010

Τυνησία: 30 ημέρες και 147 νεκροί. Στόχος: Η ανατροπή του διεφθαρμένου και αντιδημοφιλούς καθεστώτος του προέδρου Μπεν Αλί. Επιτυχής εξέγερση.

2011

Αίγυπτο: 18 ημέρες και 300 νεκροί. Στόχος: Η ανατροπή του προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ και η διενέργεια ελεύθερων δημοκρατικών εκλογών. Επιτυχία της επανάστασης.

Επαναστάσεις από το Ιράν στην Αίγυπτο

Ιράν: Ιανουάριος 1978 – Απρίλιος 1979

Πλ. Τιενανμέν: Απρίλιος – Ιούνιος 1989

Ανατολική Γερμανία: Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 1989

Ρωσία: 19 - 21 Αυγούστους 1991

Ινδονησία: 12 - 21 Μαΐου 1998

Σερβία: Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 2000

Γεωργία: 2-23 Νοεμβρίου 2003

Ουκρανία: Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2004

Λίβανος: Φεβρουάριος – Απρίλιος 2005

Ιράν: Ιούνιος – Αύγουστος 2009

Τυνησία: 17 Δεκεμβρίου 2010 – 14 Ιανουαρίου 2011

Αίγυπτος: 25 Ιανουαρίου – 11 Φεβρουαρίου 2011

www.kathimerini.gr με πληροφορίες από BBC